Uzun zamandır ki, Azərbaycanın ən böyük içməli su mənbəyi olan Kür və Araz çaylarında sululuq aşağı düşüb. Bir neçə həftədir ki, vəziyyət o qədər ağırlaşıb ki, Salyan və Neftçala rayonlarında əhali içməli su problemi ilə qarşılaşıb.

Hurriyyet.az xəbər verir ki, Kür çayında içməli su probleminin olması səbəbindən suvuran nasos qurğuları sıradan çıxıb. Ekoloqlar bunu qlobal iqlim dəyişikliyi ilə əlaqələndirsələr də, bəzi müstəqil ekspertlərin fikirincə Kürün qurumasına səbəb yanlış idarəetmə və sudan səmərəli istifadə edilməməsidir.

Cənubi Qafqaz regionunun 2/5 hissəsi transsərhəd çay hövzələri ətrafında yerləşir. Coğrafi cəhətdən region dövlətləri arasında su ehtiyatları qeyri-bərabər paylanıb.

Azərbaycan Respublikasının transsərhəd sulardan asılılığı ümumi su istifadəsinin 74%-ni təşkil edir. Bu göstərici ilə su qıtlığına görə Azərbaycan Respublikası post-sovet məkanında Türkmənistan, Moldova, Özbəkistandan sonra 4-cü yerdədir(2,s.30).

Azərbaycan Respublikasının daxili su ehtiyatlarının yalnız 30%-i ölkənin şirin suya olan tələbatını ödəmək iqtidarındadır.

Digər qalan şirin su ehtiyatlarının 70%-i isə qonşu ölkələrdə formalaşır. Bunun da əsas hissəsini Kür və Araz çaylarının suları təşkil edir. Cənubi Qafqazın ümumi şirin su ehtiyatlarının 62%-i Gürcüstanın, 28 %-i Ermənistanın və yalnız 10 %-i Azərbaycan Respublikasının payına düşür. Ona görə də, Cənubi Qafqaz regionunda Azərbaycan Respublikasının hidrotəhlükəsizlik problemini bu reallıqlar fonunda təhlil etmək gərəkdir.

Azərbaycanda meliorativ sistemlərin yenilənməsi, su ehtiyatlarından səmərəli istifadə ilə bağlı bir neçə dəfə dövlət proqramları hazırlanıb. Bunun üçün müvafiq olaraq Dövlət Başçısının sərəncamları var. Müvafiq olaraq hər il ölkədə su ehtiyatlarından səmərəli istifadə ilə bağlı vəsaitlər ayrılır. Hətta bu vəsaitlər ötən illərlə müqayisədə bir neçə dəfə artılıb. Məsələn 2022-ci ildə "Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı" ASC-yə dövlət büdcəsindən 459,7 milyon manat vəsait ayrılıb. Sənədə əsasən, bu ötən illə müqayisədə 13,3% çoxdur.

Bəs Azərbaycanda su ehtiyatlarından istifadə yetərli səviyyədədrmi?

Əlbəttə ki, uzun illərdir ki, ən çox müzakirə edilən problem aqrar sektorda suvarma sistemlərindən maksimum az itkiylə istifadə edilməsinə dair iradlar səsləndirilir. Sovetlər dönəmindən qalan torpaq kanallar demək olar ki, dolub. Dəmir və beton kanalların inşası isə demək olar ki, çox ləng formada icra edilməkdədir. Subartezian quyuların qazılması prossesi də inzibati rayonlar üzrə həyata keçirilir və lokal ərazilər üzrə suvarma sistemlərində həyata keçirilir. Məsələn 2021-ci ildə subartezian quyuların qazılması üzrə ayrılan büdcə vəsaitləri 33 milyon manata yaxın olub. Lakin bu müvafiq olaraq icra edilməli olan proqramın yalnız 20 faizi deməkdir.

"Yevlaxa qədər çayda iki mindən yuxarı qanuni və qeyri-qanuni nasos stansiyaları işləyir. Onlar suyu gecə-gündüz götürürlər. Hökumət bu istiqamətdə iş görsə də yerli qurumların, bələdiyyələrin də görəcəyi iş çoxdur.

Hazırda suvarma üçün suyu daha çox aqroparklara və yeni suvarma sistemi ilə təhciz edilmiş sahələrə verirlər. Yerdə qalan kiçik fermerlərə su çatmır. İqlim dəyişiklikləri nəticəsində yağıntı azalır, havanın temperaturu və suvarma norması artır. Azərbaycanda yeni suvarılma sistemi ilə qurulan sahələr otqal-örüş sahələri hesabına genişlənməkdədir" bu açıqlama ilə bir neçə gün əvvəl AMEA akademik H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun Landşaftşünaslıq və landşaft planlaşdırılması şöbəsinin rəhbəri Mirnuh İsmayılov çıxış etmişdi.

Yəni sistemsiz və müvafiq olaraq dövlət qurumlarının icra etdiyi proqramların bir mərkəzdən idarə olunmaması nəticə etibarilə də aqropark olmayan kiçik və orta fermerləri ciddi problemlərlə üzləşməsinə səbəb olur.

Bundan başqa "Hurriyyə" ə danışan Salyan və Neftçaladan olan fermerlərin fikirincə Kür çayında suyun azalmasına səbəb olan digər amillərdən biri də məhz süni göllərin, süni olaraq yaradılan balıqartırma gölləri üçün nəzərdə tutulan su toplama hövzələrinin yaradılması da problemə çevrilib.

Apardığımız araşdırmalar zamanı məlum oldu ki, Kür sahilində yerləşən rayonlarda son illərdə sürətli şəkildə süni balıq gölləri yaradılır. Bu göllər əsasən suyu Kür çayından götürürlər. Bir qayda olaraq birbaşa nasosları olan nasoslar vasitəsilə Kür çayından istifadə oilunur.

Ortada olan qlobal iqlim dəyişiklikləri də Kür çayının suyunun azalmasına səbəb olur. Əlbəttə ki, bu məqam da arqumentləşdirilməlidir. Xüsusilə də illər ərzində yaşana biləcək bu problemlə bağlı olaraq hazırlıqlar aparmaq olardı. Məsələn bir neçə su anbarı inşa edilməklə müvafiq dövrlərdə, xüsusilə də suvarma mövsümündə su ehiyatlarının yaradılmasına ciddi ehtiyac var idi.

Aqrar sektor ekspertlərinin fikirincə Azərbaycanda su ehtiyatlarından çox istifadə və yersiz israfçılıq da problemi dərinləşdirir. Məsələn pambıqçılığın geniş miqyasda həyata keçirilməsi nəticə etibarilə də daha çox suvarmaya ehtiyac duyulan bu sektorun su ehtiyatları üçün ciddi təhdid yaradır. Rəsmi məlumata görə, 2021-ci ildə Azərbaycanda100,5 min hektar sahədə pambıq əkilib. Bu il pambıq əkilən sahələrin də azalması gözlənilmir. Məsələ burasındadır ki, Azərbaycanda pambıq əkilən rayonların çox məhz Kür-Araz ovalığında yerləşir. Bundan başqa pambıq sahələrinin suvarılması üçün istifadə edilən torpaq kanallar normal təmizlənmədiyindən su israfçılığı çoxalır. Bu da Azərbaycanda hər gün artmaqda olan içməli su təhdidini bir qədər dərinləşdirir.

“Belə getsə, Neftçala, Salyan rayonlarının 250 minlik əhalisi köçmək məcburiyyətində qalacaq”. Bunu AMEA akademik H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun baş direktoru, coğrafiya elmləri doktoru Zakir Eminov deyib.

Su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi məsələsinə toxunan Z.Eminov bu işin sonuncu dəfə 50 il qabaq aparıldığını diqqətə çatdırıb.

Maraqlıdır ki, 2021-ci ilin aprel ayının 5-də Prezident İlham Əliyev Zaur Mikayılovu Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin sədri vəzifəsinə təyin olunması ilə əlaqədar videoformatda qəbul edərkən bunları demişdi:

“Dünyanın bu sahədə ən müasir texnologiyaları Azərbaycana gətirilməlidir, sudan səmərəli istifadə edilməlidir. Bizdə mövcud problemlərdən biri də itkilərin böyük həcmdə olmasıdır. Bu itkilər bəzi hallarda təbii xarakter alır, amma bəzi hallarda səhlənkarlıq ucbatından baş verir. Uçotun olmaması əlbəttə ki, bizim işimizi çətinləşdirir. Ona görə tam uçot aparılmalıdır. Bizim su anbarlarımıza daxil olan və oradan çıxan suyun həcmi yaxın aylara qədər uçota alınmırdı. Düzgün təhlil aparmaq, proqnoz vermək üçün imkanımız yox idi. Ona görə itkilərin azaldılması ən vacib problemlərdən biridir”.

"Hurriyyət"in apardığı araşdırma zamanı məlum oldu ki, Dövlət Başçısının az qala bir il əvvəl verdiyi tapşırıqlarla bağlı heç bir iş aparılmayıb. http://mst.gov.az/ rəsmi internet resursunda Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətində bu istiqamətdə heç bir yeni texnologiya tətbiq edilməyib. Yalnız standart olaraq hesabatlar yer alır ki, bu da sovetlərdən qalma torpaq kanalların lildən təmizlənməsi ilə bağlıdır. Su ehtiyatlarının müəyyən edilməsi, suvarma sistemlərində Prezidentin dediyi kimi dədə-baba üsulundan yeni və müasir standartlara keçidlə bağlı hər hansı mühim islahat həyata keçirilməyib.

Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Azərbaycanda su ehtiyatları ilə bağlı olaraq yaranan narahatçılıq ilk növbədə məmur səhlankarlığından irəli gəlir. Fundamental olaraq su ehtiyatlarından istifadə edilməməsi nəticə etibarilə də əhalinin bir udum içməli suya möhtac qalması ilə sonuclanır. Yəni problemin yaranmasında təbii iqlim problemlərindən daha çox məmur səhlənkarlığı ön plana keçir.

"Hürriyyət" İqtisadiyyat Şöbəsi