Azərbaycanda donorların və ictimai təşkilatların fəaliyyətində son illərdə müəyyən çətinliklər, problemlər müşahidə edilir.

Son illərə qədər ölkəmizdə qeyri-hökumət təşkilatlarının (QHT) fəaliyyət imkanları geniş olsa da, 2013-cü ildə "Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” və "Qrant haqqında” qanunlarda edilən dəyişiklikdən sonra QHT-lərin fəaliyyətində çətinliklər yarandı, onların üzləşdiyi bürokratik maneələr artdı.

QHT-lərin işini çətinləşdirən bürokratik əngəllər

Adıçəkilən qanunlarda dəyişikliyin ideya müəllifi Prezident Administrasiyasının ictimai-siyasi məsələlər şöbəsinin keçmiş müdiri Əli Həsənov idi. Əfsuslar olsun ki, ondan miras qalan dəyişikliklər hələ də donorlara və QHT-lərə ciddi maeneələr yaradır.

QHT-lər haqqında mövcud olan qanuna görə donor təşkilatları Azərbaycanda qeydiyyatdan keçməlidir. Əvvəl belə bir tələb yox idi və donor təşkilatının öz ofisi olan digər ölkədən Azərbaycana birbaşa qrant ayırmaq imkanı var idi. 2013-cü ildən tətbiq edilən yeni qaydalara əsasən, xarici donor təşkilatı Azərbaycan təşkilatına qrant ayırmaq üçün ölkəmizdə qeydiyyata alınmalıdır.

"Qrant haqqında” Qanuna əsasən isə donor elan etdiyi layihənin texniki-iqtisadi əsaslandırmasını aparılmalıdır O, sübut etməlidir ki, bu layihə Azərbaycan üçün vacibdir. Bir çox hallarda müvafiq icra qurumu olan Ədliyyə Nazirliyi bu layihələrə ehtiyac olmadığı haqqında rəy verir. Beləliklə bir çox hallarda donorların Cənubi Qafqaz üçün nəzərdə tutulan vəsaitlərin Azərbaycan üçün nəzərdə tutulan hissəsi də Gürcüstan və Ermənistan təşkilatları tərəfindən istifadə edilməyə başlandı.

Qanuna görə qeydə alınmayan qrantın verilməsi və ya alınması haqqında müqavilələr (qərarlar) üzrə bank əməliyyatları və hər hansı digər əməliyyatlar aparıla bilməz.

İctimai təşkilatların fəaliyyəti sahəsində digər mühüm problem qrant müsabiqəsinə təqdim edilən layihələrə razılığın (bildiriş) alınmasıdır. Qanuna əsasən, ictimai birliklər və fondlar qrant və ianə aldıqları zaman layihəni Ədliyyə Nazirliyinin Qeydiyyat və Notariat Baş İdarəsinə göndərməli, baş idarə isə onu 1 ay ərzində qeydiyyata alıb-almaması haqqında təşkilatlara rəsmi bildiriş təqdim etməlidir.

Bəzən razılığın verilməsi 5-6 ay, hətta 1 ilə qədər uzanır. Bu hal layihələrin icrasını çətinləşdirir, hətta onun tam dayandırılmasına səbəb olur. Çünki hər bir layihə müəyyən müddət üçün hazırlanır və həmin müddətdə layihə icra edilib yekunlaşdırılmalıdır. Amma razılığın verilməsinin gecikdirilməsi layihəni vaxtında başlamağa imkan vermir və ya layihənın icrası dayandırılır. Layihə icra edilmədikdə isə donor QHT-yə ödədiyi vəsaiti geri alır.

Biz də Azərbaycanın suverenliyinə təhdid ola biləcək donor və layihələrə qarşıyıq. Lakin nə dərəcədə bütün donorları və QHT-ləri tərəzinin eyni gözünə qoymaq ədalətlidir?

Azərbaycanda yüzlərlə QHT var ki, onlar dövlətçilik maraqlarına xidmət edir. Eyni zamanda Yaponiya höküməti, TİKA, bp şirkəti və s. donor təşkilatlar da vardır ki, onların ayırdığı qrantlarla çoxlu sayda infrastruktur layihələri həyata keçirilir və bu layihələr sosial rifaha müsbət təsir edir. Belə qrantlarla məktəblər tikilib və ya təmir edilib, kəndlərə su çəkilib, sağlamlıq və səhiyyə obyektləri inşa olunub, aztəminatlı insanlara dəstək göstərilib, yaşıllıqlar salınıb, yeni iş yerləri yaradılıb və s. Lakin qrant layihələrinin həyata keçirilməsi üçün bildirişin verilməsi zamanı mövcud olan "qaydalar” QHT-lər önündə ən böyük əngəllərdən biridir.

Buna görə də hüquqi prosedurun sadələşdirilməsi vacibdir. Donor təşkilatlarının qeydiyyatı məsələsi aradan qalxmalıdır, eyni zamanda qrantların icazəli sistemdən xəbərdarlıq sisteminə keçidi təmin olunmalıdır.

Əli Həsənovdan qalan "miras”

Vaxtilə Ə.Həsənov sözegedən dəyişiklikləri arzu etdiyi təşkilatlara dəstək verib, istəmədiklərinə əngəl olmaq üçün icad etmişdi. Bu gün Ə.Həsənov olmasa da, ondan qalan "miras” davam edir. Nəyə görə? Axı hər layihə yeni iş yerlərinin açılması, yeni problemlərin həlli deməkdir. Əgər bu tələblər hansısa təşkilatların şübhəli fəaliyyəti ilə bağlıdırsa, bunu anlamaq olar. Amma qeydiyyat və razılıq sistemi kütləvi şəkildə çətinlik yaradırsa, ümumi xarakter alırsa, artıq bu barədə ciddi düşünmək lazımdır. Görünür, bu sahədə də islahatların dönəmi yetişmişdir.

Xatırladaq ki, 2013-cü ilə qədər mövcud olan qaydalara əsasən qrant layihələri ilə bağlı xəbərdarlıq sistemi var idi, razılıq əldə edilməsi tələb olunmurdu.
Son 9 ilin təcrübəsi göstərdi ki, yeni qaydalar özünü doğrultmur, QHT-lər qrant ala bilmir və nəticədə onların fəaliyyəti məhdudlaşır. Yenidən əvvəlki imkanların yaradılması, prosedurun sadələşdirilməsi üçün qanunlara dəyişikliklər olunmalıdır, qeydiyyat və razılıq tələbi ləğv edilməlidir.

QHT-lərlə bağlı qanun niyə yumşalmdılmalıdır?

Yaranmış vəziyyətdən sadəcə QHT-lər yox, həm də və daha çox Azərbaycan dövləti, ölkə iqtisadiyyatı itirir. Təcrübə göstərir ki, məhdudlaşdırma qrant ayrılmasının qarşısını almır. Əksinə, bir sıra hallarda həmin qrantlar qeyri-rəsmi yolla daxil olur, hökumət nəzarəti itirir. Əgər qanun tələbi yumşalarsa, hökumət maliyyə axınına nəzarət edə bilər.

Qrantların çox olması və rəsmi şəkildə bəyan edilməsi hökumətə vergi və digər icbari sosial ödənişlərlə daha çox vəsait əldə etmək imkanı yaradır. Hazırda gizli qrant sövdələşmələri ilə ödənilən maaşlardan tutulmalar yoxdur, xidmətlərdən vergi ödənişi olmur, ofislərə görə icarə vergisi alınmır və s. Bu hal dövlətin hər il böyük məbləğdə vəsait itirməsi deməkdir.

QHT-lərin qrant alması əslində qeyri-neft ixracının, xidmətlər ixracı anlamını verir. Layihə müəllifləri zehni əməyi ilə xaricdən qrant formasında investisiya cəlb edir, ölkəyə milyonlarla dollar dəyərində xarici valyuta daxil olur. Həmin sərmayələr hesabına çoxlu sayda iş yeri açılır, ölkədə məşğulluq səviyyəsi yaxşılaşır. Qrant layihələri əsasında müxtəlif tədbirlər keçirilir ki, bu da xidmət sektorunun inkişafına kömək edir.

Digər mühüm məqam xarici təşkilatların Azərbaycanla bağlı hazırladığı hesabatlarda özünü biruzə verir. Donor təşkilatlarının və QHT-lərin çətinliklərlə üzləşməsi səbəbindən xarici təşkilatlar Azərbaycan haqqında daha sərt məzmunlu hesabatlar təqdim edir. Beynəlxalq təşkilatlar isə həmin hesabatlar əsasında Azərbaycanla bağlı rəy verir və ölkəmizin mövqeyi pisləşir.

Dövlət başçısının son illərdə tez-tez toxunduğu məsələlərdən biri də dövlət qurumlarının fəaliyyətinə ictimai nəzarətin təşkilidir. QHT sektoru inkişaf etmədən ictimai nəzarəti təmin etmək, nəzarətin səmərəliliyini yüksəltmək isə çətindir. QHT-lərin fəaliyyətinin genişlənməsi ictimai nəzarətin güclənməsinə də imkan yaradar.

Vasif
Sfera.az