Plagiat olduğu üzə çıxmış, heç bir elmi mahiyyət daşımadığı halda, xeyli dövlət vəsaiti xərclənmiş, ancaq Dilçilik İnstitunun direktoru Möhsün Nağısoylu tərəfindən qızğın müdafiə olunan "İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”nin müəlliflərindən birinin bu günlərdə AMEA rəhbərliyi tərəfindən təkrar mükafatlandırılması ciddi etirazlara səbəb olub. “Dilçilik Ensiklopediyası”nın tərtibçiləri redaksiyamıza plagiatlıq faktlarını nöqtəsinə, vergülünə qədər əks etdirən 37 səhifəlik əsaslandırılmış RƏY göndəriblər.

(Əvvəli bu linkdə: http://hurriyyet.org/xeber/alim_adina_yaramayan_hrkt)

Məsələnin nə yerdə olduğunu əyani şəkildə göstərmək üçün lüğətlərdəki faktlara müraciət edək:

“Dilçilik ensiklopediyası”

Abazin dili – Abxaz-adıq dillərindən biridir. Əsasən Qaraçay-Çərkəzdə yayılmışdır. Bu dil¬də 30 mindən çox adam danışır. İki əsas di¬a¬lek¬tə bölünür – tapant və axşar. 1932-33-cü il¬lər¬¬də latın qrafikası əsasında yazısı hazırlan-mış¬¬dır. 1938-ci ildən kiril əlifbasına keçmişdir (s. 8).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Abazin dili – Abxaz-adıq dillərindən biridir. Əsasən Qaraçay-Çərkəzdə yayılmışdır. Bu dil­də 30 mindən çox adam danışır. İki əsas di­a­lek­tə bölünür – tapant və axşar. 1932-33-cü il­lər­də latın qrafikası əsasında yazısı hazırlan­mış­dır. 1938-ci ildən kiril əlifbasına keçmişdir (s. 11).

***

“Dilçilik ensiklopediyası”

Afaziya – Əsəb sisteminin pozulması ilə bağlı da­­nışıq və eşitmə qabiliyyətinin itirilməsi. Afa­ziya danışığın düzgün qrammatik tərtiba­tının pozulmasından, lazım olan şeylərin seçilməsin­də və tələffüzündə danışanın səhvə yol vermə­sindən ibarətdir (s. 78).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Afaziya – Əsəb sisteminin pozulması ilə bağlı da­­nışıq və eşitmə qabiliyyətinin itirilməsi. Da­nışığın düzgün qrammatik tərtiba­tının pozul­masından, lazım olan şeylərin seçilməsin­də və tələffüzündə danışanın səhvə yol vermə­sindən ibarətdir (s. 20).

***

“Dilçilik ensiklopediyası”

Aksentləşdirmə - Sözdə və ya ifadədə müəy­yən elementin vurğu ilə nəzərə çarpdırılması. Vurğu dildə sözü tanıma vasitəsidir (s. 30).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Aksentləşdirmə - Sözdə və ya ifadədə müəy­yən elementin vurğu ilə nəzərə çarpdırılması. Vurğu dildə sözü tanıma vasitəsidir (s. 24).

**

“Dilçilik ensiklopediyası”

Akustik – Səs qavrayışına aid olan, səs qav­ra­yışı ilə əlaqədar; danışıq səslərinin fiziki xas­sələri. Danışıq səslərinin akustik xüsusiy­yəti. Seqment və superseqment vahidlərin akustik təsnifi. Akustik təhlil. Akustik fonetika (s. 29).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Akustik – Səs qavrayışına aid olan, səs qav­ra­yışı ilə əlaqədar; danışıq səslərinin fiziki xas­sələri. Danışıq səslərinin akustik xüsusiy­yəti. Seqment və superseqment vahidlərin akustik təsnifi. Akustik təhlil. Akustik fonetika (s. 25).

**

“Dilçilik ensiklopediyası”

Aktualizator – Dil vahidinin müəyyən vəzifə kəsb etməsinə səbəb olan ifadə vasitəsi, işa­rənin (dil vahidinin) konkret mətndəki məna­sını ifadə edən vasitə, virtual işarənin aktual­laşması üsulu, dilin danışığa çevrilməsi. Mor­foloji aktualizator. Sintaktik aktualizator. Eksplisit (açıq, ifadə olunmamış) aktualizator. Dil işarəsinin elə aktuallaşdırma vasitəsidir ki, o, formal şəkildə ifadə edilir (s. 27).

Aktuallaşdırma – Dilin gizli (virtual) işarələ­ri­nin nitq işarələrinə çevrilməsi, nitqdə bu işarə­lə­­rən istifadə, aktualizator vasitəsilə (köməyilə) vir­tual işarələrdən konkret olaraq istifadə etmə (s. 27).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Aktualizator – Dil vahidinin müəyyən vəzifə kəsb etməsinə səbəb olan ifadə vasitəsi, işarə­nin (dil vahidinin) konkret mətndəki mənasını ifadə edən vasitə, virtual işarənin aktuallaşması üsulu, dilin danışığa çevrilməsi. Morfoloji ak­tu­­alizator. Sintaktik aktualizator.

Eksplisit (açıq, ifadə olunmamış) aktualizator. Dil işarə­sinin elə aktuallaşdırma vasitəsidir ki, o, formal şəkildə ifadə edilir (s. 25).

Aktuallaşdırma – Dilin gizli işarələrinin nitq işarələrinə çevrilməsi, nitqdə bu işarələrən istifadə, aktualizator vasitəsilə virtual işarələr­dən konkret olaraq istifadə etmə (s. 25).

***

“Dilçilik ensiklopediyası”

Akustik fonetika – Fonetikada səslərin fiziki xassələrini öyrənən, fonasiya zamanı eşidib anlamanı təmin edən xüsusiyyətləri öyrənən bölmə.Akustik baxımdan səsin yaranması, ci­yər­lərdən gələn hava axını xirtdəkdən ke­çərkən səs tellərini hərəkətə gətirir, bu da dilçəyi titrədir və hava molekulları xirtdəküstü boşluğa daxil olarkən hava dalğalarının sıxılması və genişlənməsi hava təzyiqini titrədir. Səsin yayılması hava təzyiqinin gücündən, digər qilim və təkandan asılı olur (s. 28).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Akustik fonetika – Fonetikada səslərin fiziki xassələrini öyrənən, fonasiya zamanı eşidib anlamanı təmin edən xüsusiyyətləri öyrənən bölmə. Akustik baxımdan səsin yaranması, ci­yər­lərdən gələn hava axını xirtdəkdən ke­çərkən səs tellərini hərəkətə gətirir, bu da dilçəyi titrədir və hava molekulları xirtdəküstü boşluğa daxil olarkən hava dalğalarının sıxılması və genişlənməsi hava təzyiqini titrədir. Səsin yayılması hava təzyiqinin gücündən və məkandan asılı olur (s. 25).

***

“Dilçilik ensiklopediyası”

Akut – a) kəskin ton; b) yüksələn ton, bir söz daxilində ən açağı tondan başlayıb yüksək tonda qurtaran; c) əski (köhnə) yunan dilində maksimum bir kvintə bərabər tutulan səs tonunun qalxması; 2) bir heca daxilində nisbətən zəif (aşağı) tonda başlayıb yüksək tonda bitən ton hərəkəti (s.29).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Akut – a) kəskin ton; b) yüksələn ton, bir söz daxilində ən açağı tondan başlayıb yüksək ton­da qurtaran; c) əski (köhnə) yunan dilində mak­simum bir kvintə bərabər tutulan səs to­nunun qalxması; 2) bir heca daxilində nis­bətən zəif (aşağı) tonda başlayıb yüksək tonda bitən ton hərəkəti (s.29).

**

“Dilçilik ensiklopediyası”

Aqlütinativ morfologiya – Heç bir morfoloji dəyişməyə məruz qalmayan, morfemlərin yanaşı (bir-birinin ardınca) gəlməsi vasitəsilə qrammatik kateqoriyaların ifadə olunması (s. 17).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Aqlütinativ morfologiya – Heç bir morfoloji dəyişməyə məruz qalmayan, morfemlərin yanaşı (bir-birinin ardınca) gəlməsi vasitəsilə qrammatik kateqoriyaların ifadə olunması (s. 17).

***

“Dilçilik ensiklopediyası”

Antonomaziya – Metonimiyanın növlərindən biri kimi şəxs adının təsvirinin apelativumla əvəz edilməsi. ... 2) Müəyyən şəxsin adının təsviri şəkildə istifadə edilməsi. Məs.: /Tanrı/ əvəzinə /Yeri-göyü yaradan/, /Napoleon/ əvəzinə /Austerlitsanın qalibi/, /Vaterloonun məğlubiyyəti/ və s. 3) Tarixdən, bədii ədəbiyyatdan və s. hamıya məlum olan xüsusi adların ümumi ad yerinə işlədilməsi. Məs.: Azərb. d. /Xəsis/ əvəzinə /Hacı Qara/, /fırıldaqçı/ əvəzinə /Şeyx Nəsrullar/ (s. 55).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Antonomaziya – Metonimiyanın növlərindən biri kimi şəxs adının təsvirinin apelativumla əvəz edilməsi.1.Müəyyən ad bildirən söz əvəzinəonun əlamətini bildirən söz və ifadə­lərin işlədilməsi (M.İ.Adilov və b. İzahlı dilçilik terminləri.1989, s. 20. 2) Müəyyən şəxsin adının təsviri şəkildə istifadə edilməsi. Məs.: /Tanrı/ əvəzinə /Yeri-göyü yaradan/, /Napo­leon/ əvəzinə /Austerlitsanın qalibi/, /Vater­loonun məğlubiyyəti/ və s. 3) Tarixdən, bədii ədəbiyyatdan və s. hamıya məlum olan xüsusi adların ümumi ad yerinə işlədilməsi. Məs.: Azərb. d. Xəsis əvəzinə Hacı Qara, fırıldaqçı əvəzinə Şeyx Nəsrullar (s. 44-45).

***

“Dilçilik ensiklopediyası”

Axlaut – Dilarxası kar samit. Məs.: alm. d. “ch” hərf birləşməsinin arxa sıra saitlərinin qonşuluğunda /x/ kimi tələffüzünü nəzərə çarpdırmaq üçün işlənən termin (, s. 83).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Axlaut – Dilarxası kar samit. Məs.: alm. d. “ch” hərf birləşməsinin arxa sıra saitlərinin qonşuluğunda /x/ kimi tələffüzünü nəzərə çarpdırmaq üçün işlənən termin (, s. 62).

**

“Dilçilik ensiklopediyası”

Bağlayıcısız əlaqə - Həmcins üzvlərilə səciy­yələnən, yaxud bağlayıcıların köməyi olmadan mürəkkəb cümlələrin arasındakı əlaqə.Belə üzvlər arasındakı əlaqə intonasiya vasitəsilə ifadə olunur (s. 94).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Bağlayıcısız əlaqə - Həmcins üzvlərilə səciy­yələnən, yaxud bağlayıcıların köməyi olmadan mürəkkəb cümlələrin arasındakı əlaqə.Belə üzvlər arasındakı əlaqə intonasiya vasitəsilə ifadə olunur (s. 65).

***

“Dilçilik ensiklopediyası”

Baqirmi – Mərkəzi Sudan dil qrupuna aid dil­dir. Çad respublikasında yayılmışdır. Təqribən 1.5 milyon daşıyıcısı vardır. Yazısız dildir (s. 84).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Baqirmi – Mərkəzi Sudan dil qrupuna aid dil­dir. Çad respublikasında yayılmışdır. Təqri­bən 1.5 milyon daşıyıcısı vardır. Yazısız dildir (s. 67).

***

“Dilçilik ensiklopediyası”

Bazis dili – İngilis məntiqçisi C.K.Oqden 1930-cu ildə ingilis dilinin Beynəlxalq ünsiy­yət dilinə çevrilməsini təklif edib. O, qram­ma­tik cəhətdən qüsursuz sayılan ingilis dilini əc­nəbilər üçün yararlı hala salmaq üçün onu sa­də­ləşdirdi, onda daha az qrammatik forma sax­ladı ki, onları yaxşı yadda saxlamaq olsun. Məs.: o, /to be/ (olmaq) feilinin 7 formasını və bir neçə qaydasız saylarının düzəlişini saxladı (s. 85).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Bazis dili – İngilis məntiqçisi C.K.Oqden 1930-cu ildə ingilis dilinin Beynəlxalq ünsiy­yət dilinə çevrilməsini təklif edib. O, qram­ma­tik cəhətdən qüsursuz sayılan ingilis dilini əc­nəbilər üçün yararlı hala salmaq üçün onu sa­də­ləşdirdi, onda daha az qrammatik forma sax­ladı ki, onları yaxşı yadda saxlamaq olsun. Məs.: o, /to be/ (olmaq) feilinin 7 formasını və bir neçə qaydasız saylarının düzəlişini saxladı (s. 69).

***

“Dilçilik ensiklopediyası”

Bemol – bemol əlaməti sait və samitlərin do­daqlanma ilə yaranmasında müşahidə olu­nur, bu da tonun kəskin şəkildə aşaöı düşməsinə səbəb olur. Onlarda tonun aşağı düşməsini müsiqi terminilə bildirirlər və transkripsiyada /Ƅ/ diakritik işarəsindən istifa­də olunur. O, do­daqlanmanı göstərir. Akustik baxımdan bemol səslər formant göstəricilərin aşağı düşməsilə səciyyələnir. Artikulyator baxımdan bemol səslərdə nov dar, sadələrdə isə enli olur (s. 92).

“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”

Bemol – bemol əlaməti sait və samitlərin do­daqlanma ilə yaranmasında müşahidə olu­nur, bu da tonun kəskin şəkildə aşaöı düşməsinə səbəb olur. Onlarda tonun aşağı düşməsini müsiqi terminilə bildirirlər və transkripsiyada /Ƅ/ diakritik işarəsindən istifa­də olunur. O, do­daqlanmanı göstərir. Akustik baxımdan bemol səslər formant göstəricilərin aşağı düşməsilə səciyyələnir. Artikulyator baxımdan bemol səslərdə nov dar, sadələrdə isə enli olur (s. 70).

(Ardı var) \\hurriyyet.org\\