Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün formalaşan yeni çağırışlar fonunda qeyri-neft iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsi, bu sahədə müqayisəli üstünlüyə malik sahələrin üzə çıxarılması, yerli sahibkarların prosesdə aktiv iştirakının təmin edilməsi ölkənin gələcəyi üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Başqa sözlə, yeni iqtisadi konyuktur daha çevik və effektiv yanaşma tələb edir. Hazırda dünyada iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sferaları arasında daha təkmil koordinasiya təmin edəcək modellərdən istifadə olunur. Bu məqsədlə Azərbaycanda da müəyyən addımlar atılır.

Bu addımlardan biri isə Sahibkarlığın İnkişafı Fondunun (əvvəlki adı Sahibkarlığa Kömək Millo Fondu idi) yaradılmasıdır. Lakin fond vasitəsilə kiçik və orta sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi əsas məqsəd olsa da, qurumun indiyədək olan fəaliyyəti, ortada olan nəticə heç də təqdir olunmur. Belə ki, fondun maliyyələşdirməli olduğu layihələr əsasən kənd təsərrüfatı və turizm sahəsini əhatə etsə də, bu istiqamətdəki durum heç də ürəkaçan deyil. Qeyd edilən sahələrdə son 1 ildə aparılan islahatlar da vəziyyətin qaneedici olmadığını deməyə əsas verir.

Fond hansı istiqamətlərə vəsait ayırır?

Məlumat üçün bildirək ki, fondun vəsdaitlərinin istifadəsi istiqamətləri aşağıdakılardır

- startap layihələrin dəstəklənməsi;
- aqroparkların yaradılması;
- ətlik və südlük istiqamətli cins iri buynuzlu heyvandarlıq komplekslərinin yaradılması;
- logistik (qida və qeyri-qida məhsullarının saxlanması, daşınması və satışı ) və yaşıl market (fermer mağazalarının) mərkəzlərinin yaradılması;
- müasir tələblərə cavab verən meyvə-tərəvəz məhsullarının emalı müəssisələrinin (o cümlədən kiçk və orta ölçülü) yaradılması;
- ət kəsimi, ət və süd emalı müəssisələrinin (o cümlədən kiçk və orta ölçülü) yaradılması;
- quşçuluğun inkişafı (quşçuluqda dərin emal sahələrinin yaradılması);
- qarışıq yem istehsalı müəssisələrinin yaradılması;
- müasir istixana komplekslərinin yaradılması;
- intensiv bağçılıq (üzüm, alma, nar, zeytun, badam və. s) və tingçilik təsərrüfatlarının yaradılması;
- texniki bitkiçilik və qərzəkli meyvə istehsalı və emalı müəssisələrinin yaradılması;
- müasir çörək istehsalı müəssisələrinin yaradılması;
- müasir suvarma sistemlərinin və tikinti materiallarının istehsalı müəssisələrinin yaradılması;
- informasiya texnologiyalarının və turizmin inkişafı (turizm marşrutları boyunca infrastrukturun inkişafı, mövsümiliyi azaldan, eləcə də kənd turizmi layihələrinin dəstəklənməsi);
- digər sahələrdə (yüngül, kimya, maşınqayırma, qida və s.) müəssisələrin yaradılması;
- idxaləvəzləyici qida və qeyri-qida məhsullarının istehsalı və emalı müəssisələrinin yaradılması;
- kiçik sahibkarlığın (o cümlədən gənclər, qadınlar, əlillər və məcburi köçkünlər) inkişafı.

Göründüyü kimi, istiqamətlərin böyük qismi kənd təsərrüfatını əhatə edir. Lakin fakt odur ki, Azərbaycan hazırda əksər məhsullar üzrə az və ya çox idxaldan asılı vəziyyətdədir. Bu isə ölkənin ərzaq təminatı üçün ciddi təhlükə hesab edilə bilər. Bu baxımdan qısa müddət ərzində sektorda dərin islahatların aparılması hökumət qarşısında dayanan ən mühüm məsələlərdən biri olmalıdır. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin yeni rəhbərliyinin fəaliyyəti və bu sahəyə ölkə rəhbərliyi səviyyəsində artan diqqət müəyyən ümidlərin yaranmasına səbəb olsa da, indiyədək xərclənən vəsaitlərin taleyi də narahatlıq doğrumaya bilməz.

Ad dəyişdi, iş dəyişmədi

Azərbaycan Respublikasının Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu 1992-ci ildə yaradılmasına baxmayaraq, aktiv fəaliyyətə 2002-ci ildən başlayıb.
Belə ki, dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına verilən güzəştli kreditlərin istifadəsində yaranmış çətinliklərin aradan qaldırılması, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun fəaliyyətinin Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafının prioritetləri və mərhələlər üzrə həlli tələb olunan vəzifələrlə uzlaşdırılması, sahibkarlığa dövlət dəstəyinin gücləndirilməsi və bu fəaliyyətin genişləndirilməsinin təmin edilməsi məqsədilə mərhum prezident Heydər Əliyevin 2002-ci il 27 avqust tarixli fərmanı ilə "Azərbaycan Respublikasının Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu haqqında Əsasnamə”nin və "Azərbaycan Respublikası Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun vəsaitinin istifadəsi Qaydalar”nın təsdiq edilməsi ilə qurumun fəaliyyəti və sahibkarlıq subyektlərinin investisiya layihələrinin güzəştli şərtlərlə maliyyələşdirilməsi mexanizminin yenidən qurulması SKMF-in inkişafında dönüş nöqtəsi olub. Bu qaydaların tətbiqi sahibkarlara güzəştli kreditlərin verilməsində olduqca əhəmiyyətli rol oynayıb.

Ötən dövr ərzində Fondun fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı Dövlət başçısının müvafiq fərmanları (2004, 2005, 2006, 2009 və 2011-ci illərdə) imzalanıb və nəticədə güzəştli kredit vəsaitlərinin daha məqsədli layihələr üzrə yerləşdirilməsi, eləcə də sahibkarlıq subyektlərinin dövlətin güzəştli kreditlərindən səmərəli istifadə edilməsinə əlverişli şərait yaradılıb. Prezident İlham Əliyevin "Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın inkişafına dövlət dəstəyi mexanizminin təkmilləşdirilməsi haqqında” 2018-ci il 31 iyul tarixli Fərmanı ilə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu ləğv edilərək, İqtisadiyyat Nazirliyinin tabeliyində Sahibkarlığın İnkişafı Fondu publik hüquqi şəxsi yaradılıb və "Azərbaycan Respublikası Sahibkarlığın İnkişafı Fondunun vəsaitindən istifadə Qaydası” təsdiq edilib.

Fond vasitəsilə indiyə qədər xərclənən büdcə vəsaitləri haqqında dəqiq məlumat qurumun rəsmi saytında (www.edf.gov.az) göstərilməsə də, müxtəlif mənbələrdə göstərilən rəqəmlərdə indiyədək 2,5 milyard manata yaxın vəsaitin güzəştli kredit kimi verildiyi qeyd edilir. Rəsmi açıqlamalarda bildirilir ki, təxminən 35 min sahibkara verilən kreditlər hesabına 160 mindən çox yeni iş yeri açılıb. Lakin bu iş yerlərinin nə qədərinin daimi, nə qədərinin müvəqqəti olması ilə bağlı da konkret rəqəmlər yoxdur. Daha çox narazılıq doğuran məqam isə kiçik və orta sahibkarlığın dəstəklənməsində fondun passiv olmasıdır. Təkcə ötən ilin ilk yarım ilində fond vasitəsilə verilən 100 milyon manat kreditin cəmi 6,3 milyonu kiçik, 4,1 milyonu orta həcmli kreditlər təşkil edib. Əvəzində isə iri həcmli layihələrin maliyyələşdirilməsinə 89,6 milyon manat vəsait ayrılıb. 2017-ci ildə ümumilikdə 146 milyon manat kreditayrılıb. Bunun 20,1 milyon manatı kiçik, 8,9 milyon manatı orta, 116,8 milyon manatı isə iri layihələrə verilib. 2016-cı ildə ayrılan 189,4 milyon manat kreditin 22,8 milyon manatını kiçik, 8,8 milyon manatını orta, 157,6 milyon manatını böyük həcmli kreditlər təşkil edib. Araşdırmalar göstərir ki, fondun aktiv fəaliyyətə başladığı 2002-ci ildən bəri rəqəmlər bu cür davam edib. Bu baxımdan fondun əslində iri biznesi dəstəkləyərək kiçik və orta sahibkarlıq mühitində rəqabəti məhv etməsilə bağlı ittihamlar yerindədir.

Sahibkarlığın yox, məmur biznesinin inkişafı fondu?

"Fond yaradılanda orta və kiçik sahibkarlığa dəstək verəcəyi elan olunmuşdu. Əslində bu fondun vəsaiti hesabına yaranmış bir neçə layihələrin istiqamətinə və həcminə baxdıqda kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına yardım məsələsi şübhə altına düşür”. Bunu iqtisadçı ekspert Nazim Bəydəmirli məsələ ilə bağlı Qaynarinfo-ya danışarkən bildirdi. Onun sözlərinə görə, fondun maliyyələşdirdiyi və xərclənən vəsaitlərin əhəmiyyətli hissəsini əhatə edən layihələr əslində iri biznesin dəstəklənməsidir: "İqtisadi durumumuzun belə faciəvi olmasının əsl səbəblərindən də biri - bu korrupsiya sxemləri, şişirdilmiş layihələr və məmur sahibkarlığına dövlət dəstəyi olub”.

Fondun fəaliyyətində qeyri-şəffaflığın olduğunu deyən ekspert dövlətin sahibkarlığa dəstəyi mexanizmlərinin daha şəffaf, ünvanlı və vasitəsiz olmalı olduğunu vurğuladı: "Fond yaradılarkən, onun strategiyasında ilkin illərdə sahibkarlığın dövlət büdcəsi vəsaitləri hesabına dəstəklənməsi nəzərdə tutulurdu. İldən-ilə Fonda ayrılan vəsaitlər artırıldı. İlkin illərdə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun verdiyi kreditlər şəffaf həyata keçirilsə də, sonrakı dövrlərdə monopoliyanın şahidi olduq. Müşahidələr onu deməyə əsas verir ki, Fond da iqtisadiyyatdakı inhisarçılığı qidalandırır. Sahibkarlığa dövlət dəstəyi ideya olaraq çox gözəli idi. Təəssüf ki, onu icra edənlər çox pis vəziyyətə saldılar. Məlumatlar var ki, fond müxtəlif banklarla separat danışıqlara gedir, vəsaitlər verir. Bundan əlavə, Fonda yaxın olan "biznes” adamlarına dövlət büdcəsindən ucuz vəsaitlər verirlər. Bununla həmin pullar başqa sahələrə yönəldilir, real sahələrə istiqamətləndirilmir. Fondun "tələsinə” dümüş sahibkarlara 500-5000 və bəzən daha çox vəsaitlər xərclədib tövsiyə etdikləri biznes mərkəzlərindən biznes-planlarına, layihələrinə müsbət rəy alırlar. Amma bu rəy adi kağız parçasıdır, sahibkara heç bir köməyi dəymir. Müvəkkil banklar onların müraciətlərinə baxıb kredit ayırmır. Beləcə minlərlə sahibkar Fondun dolandırıcılığına məruz qalırlar. Bu o deməkdir ki, bürokratik əngəllər var, pulun mənimsənilməsi prosesi gedir”.

"Sahibkarlığın İnkişafı Fondu ləğv olunmalıdır”

N.Bəydəmirli Sahibkarlığın İnkişafı Fondunun ləğv olunmasının tərəfdarı olduğunu vurğuladı: "Dövlət stimullaşdırıcı tədbir görmək istəyirsə, bunu vergidən azad olunma, prioritet seçdiyi sahədə güzəştlər tətbiq etmək və sair yollarla həyata keçirə bilər. Birbaşa vəsait ayırmaq istəyirsə, o zaman valyuta ehtiyatlarının banklara depozit şəkilində qoyulması daha uyğun variantdır. Ayrıca bir qurumun yaradılmasını qəbul edilməz hesab edirəm. Bu strukturu törəmə qurum adlandırıram. Fond tərəfindən ayrılan vəsaitlərin hansı müəssisələrə verilməsi, onların effektivliyi, şəffaflığı çox ciddi şübhə altındadır”.

N.Bəydəmirlinin sözlərinə görə, fondun ayırdığı vəsaitlərin 90 faizindən çoxu böyük holdinqlərə, məmur sahibkarlığına aid olan iri biznesə ayrılıb: "O zaman da biz qeyd edirdik ki, ictimaiyyətin gözü qarşısında kiçik və orta sahibkarlara 10-15 min verilir, əslində gizlində daha böyük vəsaitlər şəffaflıqdan uzaq şəkildə dağıdılır. Bu qurum məmur sahibkarlığına daha çox xidmət edib. Siz marketlərdən bazarlıq etdikdə aldığınız məhsullarla maraqlansanız özünüz də görəcəksiniz ki, aldığınız 30 adda məhsulun azı 25-i ölkəyə idxal olunub. Burada istehsal olunanların da bir çoxunun xammalı xarici ölkələrdən gətirilir. Bu, adıçəkilən fondun qarşısına qoyulan məqsədə çatmadığını təsdiq edən bir məqamdır. Digər bir tərəfdən, siz götürün dövlət büdcəsinin daxilolmalarında ƏDV-yə baxın – ölkə daxilində ƏDV azalır, idxaldan ƏDV isə artıb. Bu da o deməkdir ki, bizim iqtisadiyyat daha çox idxaldan asılılığa meyllənib. Bunun bir səbəbi də aparılan gömrük siyasətinin iflasa uğramasıdır. Cənab prezident çıxışlarında həmişə qoyulan investisiyaları, ayrılan vəsaitləri dilə gətirir. Mən çox təəssüflə qeyd edirəm ki, o vəsaitləri xərcləyənlər, icraçılar bu və ya digər formada məmur sahibkarlığının daha da vüsət almasına səbəb oldular. Mən hazırda Gədəbəy-Tovuz bölgəsindəyəm, burada da əkin sahələrinin boş qalmasını müşahidə edərək o qənaətə gəlirəm ki, kiçik və orta sahibkarlıq kənd təsərrüfatında da tənəzzüldədir. Bu sahədə bir çox kompleks addımların atılması zəruridir. Hökumət daha çox təşviqedici addımlar atmalıdır. Kiçik və orta sahibkarlıqla məşğul olan insanların pul vəsaitlərinə əlçatanlığında, eyni zamanda dövlət büdcəsindən subsidiya şəklində ayrılan vəsaitlərin ünvana çatmasında maraqlı olmalıdır. Bütün bunların fövqündə isə məmur sahibkarlığı tamamilə ləğv olunmalıdır. Büdcə vəsaitinin müxtəlif yollarla paylanması, büdcə vəsaitləri ilə iqtisadiyyatı canlandırmaq dolayı yolla mümkündür, ancaq birbaşa mümkün deyil. İndiki şəraitdə, mükəmməl mexanizm olmadan nə qədər çox vəsait ayrılsa bir o qədər mənimsənilmə imkanı yüksək olacaq, effekt olmayacaq. Ölkədən çıxarılan vəsaitlərin həcmi də bunu sübut edir, ƏDV ilə bağlı göstəricilər də”.
Qaynarinfo